Życie polityczne II Rzeczypospolitej

SEE Poprzedni artykuł: Sport w IIRP

Dwudziestolecie międzywojenne, okres istnienia niepodległej II Rzeczypospolitej, skłania historyków do formułowania nieraz skrajnie odmiennych sądów. Oceny tej krótkiej epoki wahają się od idealizacji suwerennego bytu państwowego po nieumiarkowaną krytykę, najczęściej formułowaną z perspektywy klęski, jak spotkała naszą Ojczyznę w II wojnie światowej, wojnie, która pogrzebała II RP. Przed idealizacją ostrzega w swym podręczniku m.in. współczesny badacz krakowski Czesław Brzoza: „Większość Polaków od z górą sześćdziesięciu lat wspominała coraz bardziej wyidealizowaną II Rzeczpospolitą i mające na celu jej utrzymanie heroiczne wysiłki z lat II wojny światowej. Utrwalający się w świadomości społecznej obraz międzywojnia coraz bardziej oddalał się od rzeczywistego. (...) O ile duma z osiągnięć międzywojennej Polski (...) była i jest stale obecna w powszechnej świadomości narodowej, o tyle liczne porażki II Rzeczypospolitej (...), a zwłaszcza faktyczny bilans dokonań, są znacznie trudniejsze do zaakceptowania” (Cz. Brzoza, Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918-1945), w: Wielka Historia Polski, t. V, Kraków-Warszawa 2003, s. 401).

Symbolem idealizacji tradycji politycznych tego okresu jest nasz stosunek do Józefa Piłsudskiego. Jak zauważa Andrzej Nowak, „bohaterem, symbolem wyobraźni politycznej Polaków pozostaje niewątpliwie Józef Piłsudski wciąż (...) uważany za najwybitniejszego polityka polskiego w XX wieku, albo nawet całej polskiej historii” (A. Nowak, Historie politycznych tradycji, Kraków 2007, s. 7). Piłsudski jest w świadomości dzisiejszych Polaków bezdyskusyjnym symbolem polityki dwudziestolecia, polityki, która oznaczała odzyskanie niepodległości. Dla swoich współczesnych był postacią kontrowersyjna, mającą zarówno żarliwych wielbicieli, jak i zażartych przeciwników, obecnie nabrał w oczach potomnych pomnikowych jedynie kształtów. Gdyby brać pod uwagę tylko jego dzisiejszy wizerunek, marszałek nie popełniał błędów, wolny był od śmieszności... Nikt dziś kojarzy z osobą zwycięscy bitwy warszawskiej i twórcy Legionów ani inwektyw pod adresem demokratycznego sejmu, ani niepotrzebnej brutalności, ani otaczania się posłusznymi miernotami, ani kartek wysyłanych przymusowo przez całe szkoły z okazji imienin marszałka na portugalską Maderę... To wyidealizowane uproszczenie sprzyja zapewne szerzeniu się innej, równie upraszczającej wizji. W świadomości społecznej utrwala się bowiem równocześnie także skrajny krytycyzm wobec epoki niepodległego bytu państwowego. Nieraz przybiera on formę ocen niesprawiedliwych, bo zupełnie ahistorycznych. W tej hiperkrytycznej wizji dwudziestolecie staje się okresem wyłącznie niemal antysemityzmu i skrajnego nacjonalizmu. W ten nurt wpisuje się wielu wybitnych nam współczesnych – choćby Czesław Miłosz, który wprawdzie nie polemizował ze świetlanym mitem marszałka Piłsudskiego, ale epokę swojej młodości postrzegał jako czas "podbijania narodowego i mocarstwowego bębenka", czas "nie tylko zaciemniającego umysły pustosłowia i wygrywania nienawiści do wszystkich "innych", także (...) polowań na czarownice, rozpowszechnionego donosicielstwa i szantażu” (Cz. Miłosz, Wyprawa w dwudziestolecie, Kraków 1999, s. 543).

Aby wyplątać się z gąszczu tych prowadzących na manowce uproszczonych opinii, warto sięgnąć po zdanie wypowiedziane przez jednego z najwybitniejszych polskich historyków – Władysława Konopczyńskiego. Twórca Polskiego Słownika Biograficznego pisał: „W duszy czytelnika opaczny [byłby] obraz, (...) [ukazujący], że wskrzeszenie Polski w 1918 roku, było krótkotrwałą, nieudaną próbą, żeśmy wszyscy razem nie zdali życiowego egzaminu. (...) Niewiele pomoże (...) stawianie takich negatywnych tez, jak to żeśmy nie rozwiązali całkowicie kwestii społecznej, albo kwestii rolnej, albo kwestii żydowskiej, czy ukraińskiej. Żadne europejskie rozwiązanie tych trudności nie uchroniłoby państwa od katastrofy dwustronnego najazdu, a nie każde rozwiązanie dawało się pogodzić z egzystencją narodu polskiego” (W. Konopczyński, Historia polityczna Polski 1918-1939, Gdańsk 1995, s. 215-216). Z tej perspektywy patrząc można z pewnością powiedzieć, że w okresie dwudziestolecia międzywojennego Polacy znajdowali się w szczególnej sytuacji, jeśli chodzi o uprawianie przez siebie polityki. Polityka polska miała w ciągu tych dwu dekad do dyspozycji suwerenne państwo polskie. Był to jedyny taki okres w ciągu dwu ostatnich stuleci między trzecim rozbiorem w 1795 r. a upadkiem komunizmu w Polsce w 1989 r.. Był to więc jedyny w tym okresie czas, gdy istniało nowoczesne państwo polskie, dysponujące w zasadzie samodzielnością w stosunku do ośrodków zewnętrznych, istnienia państwa, za którego politykę sami Polacy ponosili odpowiedzialność.

To suwerenne państwo budowane było przy wielkim poparciu społecznym. Mimo nieraz ostrych sporów politycznych, (choćby zażartej rywalizacji między narodowymi demokratami a zwolennikami marszałka Piłsudskiego) ogromna większość Polaków identyfikowała się z jego instytucjami, starała się je współtworzyć i chronić. W walce o to państwo wykazali się szczególną ofiarnością, ponosząc trudy trwających aż do 1921 roku wojen, a następnie łożąc na potrzeby ustabilizowania młodego państwa podczas reformy skarbowej premiera Władysława Grabskiego.
Zbiorowy wysiłek wspólnoty wart jest podkreślenia tym bardziej, że państwo polskie kształtowało się w niesłychanie trudnych warunkach. Poważnym utrudnieniem i wyzwaniem, jaki stanęło przed polskimi politykami było przezwyciężenie podziałów i – szerzej rzecz ujmując – całego dziedzictwa zaborów. Na obszarze międzywojennej Polski występowały cztery systemy administracyjne i fiskalne, pięć systemów prawnych. Ziemie poszczególnych zaborów różniły się też – nieraz diametralnie – pod względem panującej na niej sytuacji społeczno-gospodarczej. Stworzenie więc jednolitej administracji państwowej, ujednolicenie systemu prawnego, zbudowanie efektywnie działających instytucji centralnych nie było więc zadaniem banalnym, a w zasadzie naszym dziadkom się udało.

Budowa instytucji państwa polskiego była tym bardziej skomplikowana, że w wielu dziedzinach brakowało u progu niepodległości doświadczonej kadry funkcjonariuszy państwowych. Polakom – zwłaszcza żyjącym na terenach zaborów rosyjskiego i niemieckiego – wyjątkowo trudno było bowiem uzyskiwać najwyższe stanowiska w administracji czy sądownictwie państw zaborczych. W 1939 roku taka kadra już istniała, więc wychowała się ona w znakomitej większości w odrodzonym państwie.

Problemem bardzo ważnym i – jak się miało okazać – niemożliwym do rozwiązania były stosunki między krzepnącym państwem polskim, a zamieszkującymi jego terytorium mniejszościami narodowymi. Polskie elity polityczne nie były w stanie sformułować wiarygodnego programu współżycia z tymi mniejszościami w ramach państwa polskiego. Na wschodzie kraju, ani federacyjna koncepcja piłsudczyków, ani inkorporacyjna – reprezentowana przez rywalizujących z nimi – narodowych demokratów, z różnych przyczyn nie były w stanie złagodzić napięć, zwłaszcza w stosunkach z ludnością ukraińską. Problem ten miał wymiar niemal nierozwiązywalnego konfliktu racji na miarę tragedii antycznej. Mniejszości narodowe miały bowiem własne, zrozumiałe ambicje – stworzenia swoich państw narodowych (Ukraińcy, Białorusini, a nawet w inny sposób – Żydzi), bądź identyfikowały się z obcymi państwami, nieprzychylnymi Polsce (Niemcy). Niemal jedna trzecia obywateli nie czuła się więc silniej związana z państwem polskim, traktowała je w najlepszym razie dość obojętnie, niejednokrotnie podejmowała działania sprzeczne z polskimi interesami, a niekiedy wprost wrogie wobec państwa. W tej sytuacji doprowadzenie do porozumienia graniczyło z niemożliwością. Świetnie ilustrują to losy Tadeusza Hołówki, szczerego rzecznika porozumienia polsko-ukraińskiego, który został zamordowany przez Organizację Nacjonalistów Ukraińskich.

II Rzeczpospolitej przyszło rozwijać się w epoce, która postawiła przed nią szczególnie trudne wyzwania cywilizacyjne. W Europie narastał niemal przez całe dwadzieścia lat kryzys demokracji, wyrażający się w powstawaniu państw autorytarnych i w rosnącej – w skali nawet globalnej – popularności ruchów totalitarnych: sowieckiego komunizmu, włoskiego faszyzmu, a w latach 1930-tych także do niemieckiego nazizmu – ruchów, jak się wkrótce miało okazać, zbrodniczych. Ten kryzys nie ominął także Polski, choć przybrał w naszym kraju stosunkowo łagodną formę.

W dwudziestoleciu międzywojennym na świecie zmieniała się cała filozofia funkcjonowania państwa i prowadzenia polityki. Był to czas, w którym państwo zmuszone było przejąć na siebie ogromne zobowiązania społeczne (ubezpieczenia społeczne, opiekę zdrowotną, szkolnictwo). Odbywało się to przy zwiększających się wciąż oczekiwaniach społeczeństw wobec państwa. Doświadczenia I wojny, gdy zetatyzowane zostało życie gospodarcze, atrakcyjny dla wielu – zwłaszcza mniej zorientowanych – wzór państwa sowieckiego i Włoch faszystowskich, a także wielki kryzys gospodarczy początku lat 1930-tych stanowiły kontekst narastania mody na etatyzm i omnipotencję państwa. W tej atmosferze kształtował się też nowy model społeczeństwa, kolektywistycznego i zmaterializowanego społeczeństwa masowego. Zjawiska te nie omijały także naszego kraju.

Państwu polskiemu było jednak wyjątkowo trudno sprostać rozbudzonym oczekiwaniom, ponieważ brakowało mu okrzepłych i sprawnych struktur administracyjnych. Polskie społeczeństwo – i tak niezbyt zasobne – zubożone zostało dodatkowo skutkami I wojny światowej oraz przedłużających się konfliktów o granice i zachowanie niepodległości nowego państwa, które przetoczyły się przez ziemie polskie w latach 1918-1921. Prowadziło więc taką politykę społeczną, na jaką było je stać. Wprowadzono 8-godzinny dzień pracy, starano się walczyć z patologiami społecznymi – ograniczono analfabetyzm, starano się przezwyciężyć zapóźnienie cywilizacyjne najbardziej ubogich regionów (tzw. Polski B) etc.

Polskim elitom politycznym przyszło się też zmierzyć z ogólnoeuropejskim wyzwaniem, jakim było bezprecedensowe narastanie przemocy w życiu społecznym. Jego przejawem była militaryzacja polityki. Zapanowała wówczas moda na upodobnienie ruchów politycznych do wojska: obowiązywały partyjne mundury, sztandary, formowanie bojówek etc. W II RP obecny był silnie terroryzm polityczny, o czym zdarza nam się po latach zapominać. Początkowo terror (ataki sabotażowe, napady rabunkowe na urzędy pocztowe etc.) stanowił instrument w rękach zwłaszcza skrajnej lewicy, zwłaszcza komunistycznej. Potem metody te zastosowali skrajni nacjonaliści ukraińscy z Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, którzy m.in. zamordowali ministra spraw wewnętrznych – Bronisława Pierackiego. Te skrajne ruchy polityczne nie wahały się też współpracować w działaniach wywiadowczych i sabotażowych prowadzonych w Polsce przez państwa obce – Związek Sowiecki i Niemcy.

Po przemoc na mniejszą skalę sięgnęły także bardziej umiarkowane formacje polityczne: socjaliści, narodowcy, ludowcy i dysponujący aparatem państwowym – rządzący zwolennicy sanacji. Pod tym względem Polska nie odbiegała od niechlubnej europejskiej normy. Mimo tych wszystkich trudności polskie życie polityczne miało swoje bezdyskusyjne dodatnie cechy. Nie brakowało w nim wybitnych osobowości politycznych. Józef Piłsudski, Roman Dmowski, czy Wincenty Witos – bez względu na ocenę szczegółów ich polityki – z pewnością byli postaciami nietuzinkowymi, które zapisały się trwale w naszej historii. Polskie elity polityczne okresu dwudziestolecia w znacznej mierze, ukształtowane zostały w atmosferze pojmowania polityki, jako bezinteresownej służby publicznej.

Dwudziestolecie stanowiło czas organizacyjnego rozkwitu polskiego życia społeczno-politycznego. W Polsce powstało i działało pełne spektrum organizacji politycznych, reprezentujących całą paletę opinii, od lewicy po prawicę. Partie polityczne, związane z nimi stowarzyszenia, spółdzielnie, organizacje kobiece i młodzieżowe stanowiły integralną część życia społecznego. Mówiąc językiem nam współczesnym, polskiego społeczeństwa obywatelskiego. Rozwój ten nie ograniczał się tylko do ludności polskiej. Prężnie rozwijały się również instytucje i organizacje społeczno-polityczne mniejszości.

Aktywność obywatelska – rozbudowana wśród Polaków w okresie ofiarnej walki o niepodległość w latach 1918-1921 – okazywała się nieraz także i w późniejszym czasie. Polska reforma skarbowa – co było ewenementem na skalę europejską – została przeprowadzona jedynie w oparciu o środki krajowe. Ofiarność obywatelska okazała się po raz kolejny – przybierając poruszające nieraz formy – gdy trzeba było, pod koniec lat 1930-tych, bronić Rzeczypospolitej. Zarówno Fundusz Obrony Narodowej, jak i postawa żołnierzy podczas kampanii obronnej 1939 roku najlepiej pokazywały przywiązanie społeczeństwa do własnego państwa i ogromną zdolność do ponoszenia ofiar w jego obronie. Aktywność polityczna Polaków w okresie międzywojennym pozostawiła ślad w sferze kultury intelektualnej. Dwudziestolecie pozostawiło po sobie cenną literaturę polityczną – od publicystyki po poważne traktaty analityczne. Stanowi ona świadectwo głębokiej i autentycznej dyskusji politycznej, która toczyła się między Polakami reprezentującymi różne opcje polityczne. Dorobek Mieczysława Niedziałkowskiego, Adolfa Bocheńskiego czy Romana Dmowskiego stanowi integralną część polskiej kultury politycznej i jest przywoływany do dziś. Mimo, że dwudziestolecie jest dość krótkim okresem w perspektywie 1000 lat dziejów naszego kraju, to w rozwoju polskiego życia politycznego można wyróżnić trzy zasadnicze etapy.

Pierwszy z nich to lata 1918-1926, okres demokracji parlamentarnej. Okres ten przyniósł niemały dorobek. Udało się przyjąć podstawy ustroju (naszym dziadkom przyjęcie konstytucji zajęło 2 lata, a proces konstytucyjny w III RP trwał lat 8). Udało się wówczas przeprowadzić reformy finansów państwa, wszcząć proces ujednolicania prawa i administracji, przyjąć zasady reformy rolnej, zawrzeć Konkordat. Zwraca uwagę spory zakres swobód obywatelskich. Symboliczne znaczenie miał fakt, że już w 1919 r. kobiety korzystały w Polsce z pełni praw wyborczych, podczas gdy ówczesny wzór demokracji – Francja, zdobyła się na to dopiero w ćwierć wieku później. Polskie życie polityczne kształtowało się wówczas na wzór parlamentaryzmu francuskiego, ze wszystkimi – niestety – jego słabościami. II RP, podobnie jak francuska III Republika, była systemem słabym wewnętrznie, politycznie rozdrobnionym, pozbawionym silnej i stabilnej władzy wykonawczej, niewolnym od politycznej korupcji (afera żyrardowska).

Skrajnie parlamentarna forma demokracji okazała się też podatna na narastanie przemocy – po które sięgała zarówno prawica, jak i lewica. Zabójstwo prezydenta Narutowicza w 1922 r., tzw. wypadki krakowskie 1923 r., zamach majowy 1926 r. wstrząsały funkcjonowaniem systemu. Dysfunkcjonalność tej odmiany systemu demokratycznego, pogłębiana była postawą mniejszości narodowych, które od 1922 r. kontrolując niemal ¼ parlamentu pozostawały w stałej opozycji, uniemożliwiając w praktyce i tak utrudnione powstanie stabilnych koalicji rządowych. Polska demokracja parlamentarna została zakończona przez przejęcie władzy przez Piłsudskiego w wyniku zamachu majowego. Mniej więcej na lata 1926-1933 przypadł okres przejściowy. Zwolennikom marszałka udało się wówczas wzmocnić władzę wykonawczą, ale dokonało się to kosztem postępującej alienacji instytucji państwowych, które stały się bardziej wyobcowane ze społeczeństwa. Sprawująca władzę grupa sanacja nie wahała się fałszować wyborów, wywierać nacisków administracyjnych na opozycję, czego najskrajniejszym przypadkiem był proces brzeski, w którym zostali skazani przywódcy opozycji. Władza posuwała się – choć rzadko – do zabójstw politycznych. Obóz rządzący, który miał w założeniu uzdrowić („sanować”) polskie życie polityczne od korupcji i partyjnych partykularyzmów, sam nie był wolny od uzasadnionych zarzutów nepotyzmu, korupcji i stronniczości. Trzeci okres ewolucji rzeczywistości politycznej polski przypada na drugą połowę lat 1930-tych. Następuje wówczas ostateczna autorytaryzacja ustroju. Władze organizuje m.in. tzw. obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej, do którego trafiać będą zarówno polscy skrajni narodowcy, komuniści, jak i Ukraińcy. Z czasem będą tam przetrzymywani nawet krytyczni wobec władz zwolennicy obozu rządzącego – np. Stanisław Cat-Mackiewicz. Represyjność systemu więc narastała. Policyjną infiltrację życia społecznego oddaje np. Bal w operze Juliana Tuwima, gdzie „na tajniaka tajniak mruga”. Po 1935 r. ostatecznie zrezygnowano z wolnych wyborów. Władza zostaje skupiona w ręku prezydenta. Autorytaryzm sanacyjny ma charakter raczej modernizacyjny, choć z biegiem czasu coraz silniejsze w jego ramach stały się tendencje nacjonalistyczne. Jednocześnie jednak należy przyznać, że nadal funkcjonuje legalna opozycja różnych odcieni, a władze okazują się dość ograniczone, jeśli chodzi o możliwość mobilizacji społeczeństwa poprzez propagandę. Społeczeństwo nie cieszyło się pełnią swobód politycznych, ale warunki rozwoju życia społecznego w niczym nie przypominały naszych sąsiadów – Niemiec czy ZSRS.

Jednak przed samą wojną nastąpiło złagodzenie najbardziej niepokojących tendencji w życiu politycznym. Nastąpił odczuwalny spadek radykalizacji nastrojów społecznych. Społeczeństwo zjednoczyło się z władzą w obliczu zagrożenia. Wokół rządzących skupiła się, nawet ta część Polaków (zapewne większość), która dotąd ostro krytykowała poczynania władzy. Symbolicznym znakiem zbliżenia stała się obecność polityków opozycji w społecznym komitecie Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej, który odwiedził w marcu 1939 r. prezydenta Ignacego Mościckiego na Zamku Królewskim. Mimo że Polska borykała się z większością problemów, które trapiły także inne państwa europejskie, wyróżniała się pod pewnymi względami na ich tle. Przede wszystkim nie powstała w Polsce – mimo problemu antysemityzmu – formacja nazistowska, a nawet najbardziej skrajni nacjonaliści podkreślali swoją niechęć do Hitlera, odrzucając ideologię rasistowską.

W społeczeństwie polskim niski był również stopień identyfikacji z inną zer zbrodniczych ideologii – z komunizmem. W II RP nie było silnej partii komunistycznej, a w 1937 r. – w okresie tzw. wielkiej czystki w ZSRS – Komunistyczna Partia Polski została w ogóle rozwiązana przez Stalina. Dwie najgroźniejsze patologie międzywojennej polityki w Polsce nie odgrywały w naszym kraju poważniejszego znaczenia. Dzisiejsza Polska zajmuje inny niż w dwudziestoleciu obszar, inni są z pewnością jej mieszkańcy. Między rokiem 1939 a dniem dzisiejszym przetoczył się przez nasz kraj niszczący walec II wojny światowej, a następnie wyjaławiające doświadczenie komunizmu. W minionych latach miały też miejsce gwałtowne i głębokie przemiany cywilizacyjne. Jednak z pewnością wciąż ważne dla nas pozostaje, że – jak pisał Konopczyński: „obrona Lwowa, Cud Wisły, Bank Polski (...) to były dzieła całego narodu, którego żaden obóz ani wódz nie może sobie zasadnie przypisać”. II RP jest dla nas jednym z ważnych źródeł naszych tradycji politycznych, zmagania się z wyzwaniami, choćby z wyzwaniem komunistycznym. Choć z pewnością nie udało się wówczas pokonać wszystkich piętrzących się przed młodym państwem trudności, II Rzeczpospolita może być jednak dla nas wzorem społecznej ofiarności i zaangażowania w życie publiczne.