Polska

II Rzeczpospolita

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Skocz do: nawigacji, wyszukiwania

Rzeczpospolita Polska[1] (II Rzeczpospolita)
← ← ← ← ← 1918–1945 → → → → →
Flaga Polski Godło Polski
Hymn: Mazurek Dąbrowskiego
Konstytucja	mała (1919-1921) marcowa (1921-1935) kwietniowa (1935-1945)
Język urzędowy	polski, niemiecki[2]
Język używany	polski, niemiecki, jidysz, litewski, rosyjski, białoruski, ukraiński
Stolica	Warszawa[3].
Ustrój polityczny	demokratyczny (1919-1926) autorytarny (1926-1945)
Typ państwa	republika parlamentarna (1919-1926) republika semiprezydencka (1926-1935), republika prezydencka (1935-1939), republika prezydencka w stanie wojny (1939-1945)
Ostatnia głowa państwa	prezydent (ostatni) Władysław Raczkiewicz
Ostatni szef rządu	Prezes Rady Ministrów (ostatni) Tomasz Arciszewski
Powierzchnia • całkowita	b/d. na świecie 389 720¹ km²
Liczba ludności (1938) • całkowita • gęstość zaludnienia • narody i grupy etniczne	34 849 000 (szacunek 1939 r., według spisu 1931 r. 31 918 000) 89,7 osób/km² Polacy, Ukraińcy, Żydzi, Białorusini, Niemcy, Litwini
Jednostka monetarna	marka polska (1918-1924)- na terenie całego kraju od kwietnia 1920 złoty polski (1924-1939)
odzyskanie niepodległości • ogłoszenie • uznanie	od Niemiec i Austro-Węgier 16 listopada 1918 21 lutego 1919
Inkorporacja (1922):	ziemia wileńska
Inkorporacja (1922):	część Górnego Śląska
Inkorporacja (1938):	część Śląska Cieszyńskiego
Wycofanie uznania międzynarodowego dla władz RP (utrata podmiotowości prawnej)	Wielka Brytania, USA, ZSRR, po nich pozostałe państwa konstytuującej się ONZ 6 lipca 1945
Religia dominująca	rzymskokatolicka, greckokatolicka, prawosławie, judaizm
Strefa czasowa	UTC +1 – zima UTC +2 – lato
Terytoria zależne	Wolne Miasto Gdańsk
Terytoria autonomiczne	województwo śląskie

Obwieszczenie o utworzeniu Urzędu Skarbu Narodowego

Belweder w Warszawie

Krakowskie Przedmieście w Warszawie

Słup graniczny w Gorganach, na granicy z Czechosłowacją

II Rzeczpospolita (II RP) – Rzeczpospolita Polska w latach 1918–1945, od odzyskania suwerenności państwowej w 1918 do wycofania uznania międzynarodowego dla Rządu RP na uchodźstwie w konsekwencji wykonania porozumień między mocarstwami wielkiej trójki na konferencji jałtańskiej w 1945^[4][5].

Nazwa podkreśla ciągłość z I Rzecząpospolitą (1569–1795), zlikwidowaną traktatami rozbiorowymi zawartymi pomiędzy Austrią, Prusami i Rosją w drugiej połowie XVIII wieku (1772–1795). Urzędowym językiem II Rzeczypospolitej był polski, a walutą początkowo marka polska a od 1924 złoty polski. Od 1939 roku, po agresji III Rzeszy i ZSRR, państwo znalazło się w stanie okupacji wojennej, posiadało jednak organy władzy państwowej, struktury działające w podziemiu oraz jednostki wojskowe.

W czasie II wojny światowej (1939–1945) terytorium państwowe II Rzeczypospolitej było okupowane przez Niemcy, ZSRR, Słowację i Litwę^[6]. II Rzeczpospolita zachowała suwerenność państwową^[7], w stosunkach dyplomatycznych reprezentowana była przez Rząd RP na uchodźstwie, który uzyskał schronienie w Paryżu (do 1940), a następnie w Londynie^[7].

Większość terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowanego przez Związek Radziecki i Litwę w 1939 została w 1945 wcielona do Ukraińskiej SRR, Białoruskiej SRR i Litewskiej SRR^[4][8].

Spis treści [ukryj] 1 Daty graniczne 2 Uznanie międzynarodowe 3 Terytorium i granice 3.1 Powierzchnia kraju 3.2 Długość granic 3.3 Ustalenie granic 3.4 Sąsiedzi 3.5 Terytoria zależne i autonomiczne 3.6 Punkty krańcowe granic 3.7 Losy granic II Rzeczypospolitej 4 Ustrój polityczny 5 Kalendarium wydarzeń politycznych 6 Władze 6.1 Naczelnik Państwa 6.2 Prezydenci 6.3 Premierzy 6.4 Rząd RP na uchodźstwie 7 Podział administracyjny 8 Demografia 8.1 Narodowości 8.2 Religie 8.3 Ludność największych miast w 1939 9 Zobacz też 10 Uwagi 11 Przypisy 12 Linki zewnętrzne

[edytuj] Daty graniczne

Za symboliczny początek II Rzeczypospolitej przyjmuje się 11 listopada 1918 roku, kiedy to Józef Piłsudski objął władzę wojskową z rąk Rady Regencyjnej w Warszawie. Trzy dni później (14 listopada) przejął również władzę cywilną, a zarówno Rada Regencyjna, jak i Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej rozwiązały się, przekazując władzę Piłsudskiemu, wkrótce Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa.

Po agresji na Polskę III Rzeszy i ZSRR (kampania wrześniowa) i okupacji wojennej terytoriów II RP przez obu agresorów (we wrześniu 1939) legalną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej, uznawaną na arenie międzynarodowej przez cały okres II wojny światowej był Rząd RP na uchodźstwie, a jako podległa mu administracja w okupowanym kraju – Polskie Państwo Podziemne i jego struktury polityczne i wojskowe (Armia Krajowa).

Wycofanie uznania dyplomatycznego dla Rządu RP na uchodźstwie przez Wielką Brytanię i USA 6 lipca 1945 roku (i w konsekwencji pozostałe kraje świata zrzeszone w konstytuującej się wówczas Organizacji Narodów Zjednoczonych) uważać należy za faktyczny koniec prawnomiędzynarodowy II Rzeczypospolitej.

Ostatecznym aktem jej formalnego istnienia było przekazanie 22 grudnia 1990 roku insygniów prezydenckich II Rzeczypospolitej i oryginału konstytucji kwietniowej przez Ryszarda Kaczorowskiego – ostatniego Prezydenta II Rzeczypospolitej na uchodźstwie – pierwszemu wybranemu w wolnych wyborach Prezydentowi RP^[9] – Lechowi Wałęsie.

[edytuj] Uznanie międzynarodowe

Józef Piłsudski niezwłocznie po objęciu władzy cywilnej, tj. 16 listopada 1918 r., wystosował depesze do państw Ententy, informując je o powstaniu niepodległego państwa polskiego^[10][11]. Natomiast jako pierwsze istnienie niepodległego państwa polskiego uznały 20 listopada 1918 r. Niemcy, jednak już 15 grudnia 1918 roku Polska zerwała z tym państwem stosunki dyplomatyczne^[a][12][13]. Szersze uznanie niepodległości Polski na arenie międzynarodowej związane było z postawą Francji i Wielkiej Brytanii. Wkrótce po rozejmie w Trewirze i zawieszeniu broni na froncie polsko-ukraińskim, uznały rząd Polski: Rada Najwyższa Mocarstw Sprzymierzonych (21 lutego 1919 r.)^[14], Francja (24 lutego) oraz Wielka Brytania (25 lutego)^[15]. 27 marca tego samego roku niepodległość Polski uznała Stolica Apostolska^[16].

[edytuj] Terytorium i granice

[edytuj] Powierzchnia kraju

• 388 634 km² (1 stycznia 1938)
• 389 720 km² (po zajęciu Zaolzia w październiku 1938)

[edytuj] Długość granic

Całkowita długość granic Polski – 5529 km

Granice z sąsiednimi państwami według długości

• z Niemcami – 1912 km
• z ZSRR – 1412 km
• z Czechosłowacją – 984 km
• z Litwą – 507 km
• z Rumunią – 349 km
• z Wolnym Miastem Gdańsk – 121 km
• z Łotwą – 109 km
• granica morska – 71 km (z Mierzeją Helską 147 km)^[b][17]

[edytuj] Ustalenie granic

Osobny artykuł: Kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej.

Granice II Rzeczypospolitej zostały ustalone traktatowo poprzez: Traktat wersalski, Traktat ryski, Traktat w Saint Germain, Traktat w Trianon i rozstrzygnięcia międzysojuszniczej Rady Ambasadorów (w odniesieniu do granicy Polski z Czechosłowacją na Śląsku Cieszyńskim i granicy z Litwą). W 1921 w następstwie traktatu wersalskiego, wyników plebiscytu i trzech powstań śląskich do Polski przyłączono wschodnią część Górnego Śląska. Śląsk Opolski pozostał częścią niemieckiej Republiki Weimarskiej.

[edytuj] Sąsiedzi

• Niemcy – centralne i Prusy Wschodnie,
• ZSRR – republiki (graniczące) Ukraińska SRR i Białoruska SRR,
• Czechosłowacja od 1938 do Niemiec,
• Słowacja od 1939 zależna od Niemiec,
• Litwa,
• Łotwa,
• Rumunia,
• Węgry – od 1939 (Ruś Zakarpacka/Podkarpacka)

[edytuj] Terytoria zależne i autonomiczne

• Województwo śląskie – polska część Górnego Śląska z włączonym Śląskiem Cieszyńskim,
• Wolne Miasto Gdańsk – Gdańsk i okolice

[edytuj] Punkty krańcowe granic

• Północ: 55°51′08.45″N (55.852250°N) – wieś Somino nad rzeką Przeświatą na wysokości łotewskiego Droryszcza, powiat brasławski, województwo wileńskie.
• Południe: 47°43′31.8″N (47.725492°N) – okolice południowego źródła potoku Menczil, powiat kosowski, województwo stanisławowskie.
• Wschód: 28°21′44.3″E (28.362371°E) – wieś Spasibiorki przy linii kolejowej na Połock, powiat dziśnieński, województwo wileńskie.
• Zachód: 15°47′12.4″E (15.786773°E) – osada Muchocinek nad Wartą niedaleko jeziora Meszyn, powiat międzychodzki, województwo poznańskie.

[edytuj] Losy granic II Rzeczypospolitej

Po zbrojnej agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939, okupacji wojskowej wschodnich terenów II Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną i ustaleniu w dniu 28 września 1939 przez III Rzeszę i ZSRR w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni niemiecko-sowieckiej linii granicznej na okupowanych wojskowo przez Wehrmacht i Armię Czerwoną terenach Polski mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów.

Do Rzeszy bezpośrednio zostały wcielone: województwo pomorskie, śląskie, poznańskie (Kraj Warty), łódzkie z Łodzią, Suwalszczyzna, północna i zachodnia część Mazowsza oraz zachodnie części województw krakowskiego i kieleckiego.

Z terytorium Rzeczypospolitej pomiędzy linią granicy niemiecko-sowieckiej z 28 września 1939 a określoną w dekrecie wschodnią granicą ziem polskich wcielonych bezpośrednio do Niemiec (określoną jako nowa wschodnia granica Rzeszy) Adolf Hitler utworzył odrębny twór administracyjny podporządkowany Rzeszy – Generalne Gubernatorstwo.

Pozostałe terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na wschód od linii granicznej ustalonej na terytorium Polski w układzie pomiędzy III Rzeszą a ZSRR zostało w październiku 1939 anektowane przez ZSRR.^[18] Formalną podstawą były pseudoplebiscyty w postaci wyborów w 1939, a następnie aneksja w trybie uchwały Rady Najwyższej ZSRR.

Były to akty prawne równoległe do dwóch dekretów Adolfa Hitlera – (z 8 i 12 października 1939 r.), którymi jednostronnie wcielił zachodnie terytoria Polski do Rzeszy (zobacz: Tereny Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę), tworząc jednocześnie z centralnych ziem II Rzeczypospolitej Generalne Gubernatorstwo.

Wszystkie powyższe akty prawne, rozporządzające jednostronnie suwerennym i określonym traktatami międzynarodowymi terytorium II Rzeczypospolitej były sprzeczne z ratyfikowaną przez Niemcy i Rosję Konwencją haską IV (1907). Były one w konsekwencji nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przez Rząd RP na uchodźstwie jak i państwa sojusznicze wobec Polski, a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwania II wojny światowej. Wywodziły się z doktryny przyjętej traktatem o granicach i przyjaźni z 28.09.1939 r. wyłącznie przez III Rzeszę i ZSRR o zaprzestaniu istnienia państwa polskiego z dniem 28 września 1939, po kapitulacji Warszawy jako stolicy Polski.

W wyniku postanowień konferencji w Teheranie, konferencji jałtańskiej i konferencji poczdamskiej po zakończeniu II wojny światowej, Rzeczpospolita Polska (od 1952 pod nazwą Polska Rzeczpospolita Ludowa), objęła centralną i zachodnią część terytorium II Rzeczypospolitej, a także przyznane przez mocarstwa Ziemie Odzyskane i stała się prawnomiędzynarodowym sukcesorem II Rzeczypospolitej. Natomiast ziemie na wschód od Bugu, Kresy Wschodnie, czyli województwa wileńskie, nowogrodzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie i stanisławowskie, a także część województwa białostockiego i lwowskiego, zostały wcielone do ZSRR.

[edytuj] Ustrój polityczny

System władzy w II Rzeczypospolitej Polskiej (1918-1939) określony został do 1926 jako republika demokratyczna z wielopartyjnym systemem parlamentarno-gabinetowym. Po zamachu stanu (przewrót majowy 1926) ustrój państwa uległ modyfikacji w trybie zmiany konstytucji (nowela sierpniowa) i faktycznego sposobu wykonywania władzy, w konsekwencji został przekształcony w system prezydencko-autokratyczny (od obozu politycznego sprawującego władzę zwany sanacją).

[edytuj] Kalendarium wydarzeń politycznych

Osobny artykuł: Historia Polski (1918-1939).

• 7 października 1918 – Rada Regencyjna ogłosiła niepodległość Królestwa Polskiego od Niemiec i Austro-Węgier.
• 11 listopada 1918 – objęcie władzy wojskowej w Warszawie przez Józefa Piłsudskiego
• 22 listopada 1918 – po raz pierwszy użyto oficjalnie określenia Republika Polska, co oznaczało zniesienie ustroju monarchistycznego w Polsce.
• 28 listopada 1918 – kobiety w Polsce uzyskują prawa wyborcze dekretem Józefa Piłsudskiego.

Osobny artykuł: Sytuacja kobiet w II Rzeczypospolitej.

• 1918-1921 – sześć wojen i konfliktów granicznych:
  • 1 listopada 1918 – Bitwa o Lwów 1918-1919
  • 27 grudnia 1918 – powstanie wielkopolskie
  • 17 sierpnia 1919 – wybuch I powstania śląskiego (następne: 19/20 sierpnia 1920 i 3 maja 1921)
  • wojna polsko-bolszewicka
  • wojna polsko-ukraińska
  • konflikt polsko-litewski
  • polsko-czechosłowackie konflikty graniczne

Osobny artykuł: Kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej.

• 26 stycznia 1919 – wybory do Sejmu Ustawodawczego
• 20 lutego 1919 – Mała Konstytucja
• 28 czerwca 1919 – podpisanie Traktatu Wersalskiego z Niemcami (zob. też. Mały traktat wersalski)
• 13-19 sierpnia 1920 – bitwa warszawska
• 2 lutego 1921 – układ sojuszniczy z Francją
• 2 marca 1921 – układ z Rumunią
• 17 marca 1921 – konstytucja marcowa
• 18 marca 1921 – traktat ryski z RFSRR
• 16 czerwca 1922 - inkorporacja Górnego Śląska
• 16 grudnia 1922 – Zamach na Prezydenta RP Gabriela Narutowicza
• 15 marca 1923 – Rada Ambasadorów zatwierdziła przebieg wschodniej granicy II RP
• 28 kwietnia 1924 – powołanie Banku Polskiego, początek reformy walutowej Grabskiego
• 12-14 maja 1926 – zamach majowy (stanu) Piłsudskiego (początek sanacji)
• 4 grudnia 1926 – powstał Obóz Wielkiej Polski w poznańskim „Hotelu Bazar”, inicjatorem był Roman Dmowski
• 16 listopada 1930 – tzw. „wybory brzeskie”
• 14 czerwca 1932 – kryzys gdański; ORP Wicher wymusił respektowanie prawa RP do obecności zbrojnej w porcie Wolnego Miasta Gdańska
• 25 lipca 1932 – pakt o nieagresji z ZSRR
• 26 stycznia 1934 – deklaracja o niestosowaniu przemocy z Niemcami
• 14 kwietnia 1934 – powstał Obóz Narodowo-Radykalny, organizacja polityczna studentów i młodej inteligencji prawicowej^{[potrzebne źródło]}
• 23 kwietnia 1935 – ustanowienie konstytucji kwietniowej
• 12 maja 1935 – śmierć Józefa Piłsudskiego
• 1936 – utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego
• 2 lutego 1937 – utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego
• 1 października 1938 – wkroczenie wojsk polskich na Zaolzie i przyłączenie go do Polski
• 2 stycznia 1939 – śmierć Romana Dmowskiego
• 31 marca 1939 – gwarancje Wielkiej Brytanii i Francji dla Polski (deklaracja udzielenia pomocy w razie zagrożenia militarnego)
• 23 sierpnia 1939 – pakt ZSRR z III Rzeszą (tzw. Pakt Ribbentrop-Mołotow)
• 25 sierpnia 1939 – układ sojuszniczy między Polską i Wielką Brytanią
• 1 września 1939 – agresja III Rzeszy, początek kampanii wrześniowej, początek II wojny światowej
• 17 września 1939
  • (rano) – agresja ZSRR na Polskę
  • (wieczorem) – ewakuacja rządu II Rzeczypospolitej przez Kuty do Rumunii
• 22 września 1939 – kapitulacja Lwowa przed Armią Czerwoną
• 28 września 1939 – kapitulacja Warszawy
• 30 września 1939 – powołanie w Paryżu przez Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza rządu premiera Władysława Sikorskiego
• 2 października 1939
  • kapitulacja Rejonu Umocnionego Hel przed Wehrmachtem
  • dekret Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza o rozwiązaniu Sejmu i Senatu
• 5 października 1939 – kapitulacja Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie (ostatniego związku operacyjnego na terytorium Polski), weszła w życie następnego dnia.

[edytuj] Władze

[edytuj] Naczelnik Państwa

• Józef Piłsudski – 22 listopada 1918 – 9 grudnia 1922

[edytuj] Prezydenci

L.p.	Imię i nazwisko	Okres sprawowania urzędu
	Józef Piłsudski – pełnił obowiązki głowy państwa jako Naczelnik Państwa (początkowo Tymczasowy Naczelnik Państwa)	22 listopada[c] 1918 – 11 grudnia 1922
1.	Gabriel Narutowicz	11 grudnia 1922 – 16 grudnia 1922
	Maciej Rataj – pełnił obowiązki prezydenta RP jako marszałek Sejmu	16 grudnia 1922 – 22 grudnia 1922
2.	Stanisław Wojciechowski	22 grudnia 1922 – 14 maja 1926
	Maciej Rataj – pełnił obowiązki prezydenta RP jako marszałek Sejmu	15 maja 1926 – 4 czerwca 1926
	Józef Piłsudski – wybrany 31 maja 1926 przez Zgromadzenie Narodowe na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej, nie przyjął urzędu
3.	Ignacy Mościcki	4 czerwca 1926 – 30 września 1939

Po przewrocie majowym w 1926 faktycznie najwyższą władzę w państwie posiadał Marszałek Polski Józef Piłsudski, który piastował urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych.

[edytuj] Premierzy

W latach 1918-1939 Prezydium Rady Ministrów mieściło się w obecnym Pałacu Prezydenckim

W 1928 roku oddano do użytku nową salę posiedzeń sejmu. Senat przejął na własność wcześniejszą siedzibę, którą przebudowano tak, by lepiej spełniała swą funkcję

L.p.	Imię i nazwisko	Objął urząd	Złożył urząd
1.	Jędrzej Moraczewski	18 listopada 1918	16 stycznia 1919
2.	Ignacy Jan Paderewski	18 stycznia 1919	27 listopada 1919
3.	Leopold Skulski	13 grudnia 1919	9 czerwca 1920
4.	Wincenty Witos	10 czerwca 1920	23 czerwca 1920
5.	Władysław Grabski	27 czerwca 1920	24 lipca 1920
6.	Wincenty Witos (po raz drugi)	24 lipca 1920	13 września 1921
7. 8.	Antoni Ponikowski (dwukrotnie)	19 września 1921 10 marca 1922	5 marca 1922 6 czerwca 1922
9.	Artur Śliwiński	28 czerwca 1922	7 lipca 1922
10.	Wojciech Korfanty (desygnowany przez Sejm, nie rozpoczął misji formowania gabinetu, w obliczu sprzeciwu naczelnika państwa)	14 lipca 1922	31 lipca 1922
11.	Julian Ignacy Nowak	31 lipca 1922	14 grudnia 1922
12.	Władysław Eugeniusz Sikorski	16 grudnia 1922	26 maja 1923
13.	Wincenty Witos (po raz trzeci)	28 maja 1923	14 grudnia 1923
14.	Władysław Grabski (po raz drugi)	19 grudnia 1923	14 listopada 1925
15.	Aleksander Józef Skrzyński	20 listopada 1925	5 maja 1926
16.	Wincenty Witos (po raz czwarty)	10 maja 1926	14 maja 1926
17. 18. 19.	Kazimierz Bartel (trzykrotnie)	15 maja 1926 8 czerwca 1926 27 września 1926	4 czerwca 1926 24 września 1926 30 września 1926
20.	Józef Klemens Piłsudski	2 października 1926	27 czerwca 1928
21.	Kazimierz Bartel (po raz czwarty)	27 czerwca 1928	13 kwietnia 1929
22.	Kazimierz Świtalski	14 kwietnia 1929	7 grudnia 1929
23.	Kazimierz Bartel (po raz piąty)	29 grudnia 1929	15 marca 1930
24.	Walery Sławek	29 marca 1930	23 sierpnia 1930
25.	Józef Klemens Piłsudski (po raz drugi)	25 sierpnia 1930	4 grudnia 1930
26.	Walery Sławek (po raz drugi)	4 grudnia 1930	26 maja 1931
27.	Aleksander Prystor	27 maja 1931	9 maja 1933
28.	Janusz Jędrzejewicz	10 maja 1933	13 maja 1934
29.	Leon Tadeusz Kozłowski	15 maja 1934	28 marca 1935
30.	Walery Sławek (po raz trzeci)	28 marca 1935	12 października 1935
31.	Marian Zyndram-Kościałkowski	13 października 1935	15 maja 1936
32.	Felicjan Sławoj Składkowski	15 maja 1936	30 września 1939

[edytuj] Rząd RP na uchodźstwie

Po agresji na Polskę III Rzeszy i ZSRR (kampania wrześniowa) i okupacji wojennej terytoriów II RP przez obu agresorów legalną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej, uznawaną na arenie międzynarodowej przez cały okres II Wojny Światowej był Rząd RP na uchodźstwie a jako podległa mu administracja w okupowanym kraju – Polskie Państwo Podziemne i jego struktury polityczne i wojskowe (Armia Krajowa).

Osobne artykuły: Kampania wrześniowa, Agresja ZSRR na Polskę 1939, Rząd RP na uchodźstwie i Polskie Państwo Podziemne.

[edytuj] Podział administracyjny

Osobny artykuł: Podział administracyjny II RP.

Podział administracyjny II RP (1930)

Podział administracyjny II RP w chwili wybuchu wojny z Niemcami

Podział administracyjny II RP (1937)
Tablice rejestracyjne (1937)	Województwo	Siedziba	Powierzchnia w tys. km² (1930)	Ludność w tys. osób (1931)
20-24	białostockie	Białystok	26,0	1263,3
25-29	kieleckie	Kielce	22,2	2671,0
30-34	krakowskie	Kraków	17,6	2300,1
35-39	lubelskie	Lublin	26,6	2116,2
40-44	lwowskie	Lwów	28,4	3126,3
45-49	łódzkie	Łódź	20,4	2650,1
50-54	nowogródzkie	Nowogródek	23,0	1057,2
55-59	poleskie	Brześć nad Bugiem	36,7	1132,2
60-64	pomorskie	Toruń	25,7	1884,4
65-69	poznańskie	Poznań	28,1	2339,6
70-74	stanisławowskie	Stanisławów	16,9	1480,3
00-19	Miasto Warszawa	Warszawa	0,14	1179,5
85-89	warszawskie	Warszawa	31,7	2460,9
75-79?	śląskie	Katowice	5,1	1533,5
80-84	tarnopolskie	Tarnopol	16,5	1600,4
90-94	wileńskie	Wilno	29,0	1276,0
95-99	wołyńskie	Łuck	35,7	2085,6

[edytuj] Demografia

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem:
Spis powszechny 1921-zeszyty Statystyka Polski

W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem:
Spis powszechny 1931-zeszyty Statystyka Polski

Zasięg języka polskiego 1918 (Eugeniusz Romer: Geograficzno-Statystyczny Atlas Polski, Lwów 1921, wyd.2 – tablica 11])

Ludność Polski według kryterium języka ojczystego 1931. Oficjalna mapa Głównego Urzędu Statystycznego 1931.

Polacy w województwach kresowych w 1931 roku według spisu powszechnego (%) w powiatach.

Mapa języków II RP, 1931^[19]

Polska, gęstość zaludnienia, 1930

Ludność

Data spisu	Ludność	Procent ludności miejskiej	Gęstość zaludnienia (osób na 1 km²)
30 września 1921	27 177 000	24,6%	69,9
9 grudnia 1931	32 107 000	27,4%	82,6
31 grudnia 1938	34 849 000	30%	89,7

[edytuj] Narodowości

Polska w okresie międzywojennym była krajem wielonarodowościowym, w którym Polacy stanowili od 64% do 69,2% populacji. Na większości obszaru wiejskiego Kresów Wschodnich Polacy stanowili mniejszość (na rzecz Ukraińców lub Białorusinów), natomiast większość w miastach^[20]. Polacy przeważali m.in. na Wileńszczyźnie i w ówczesnym województwie lwowskim. Na zachodzie przeważali w niektórych okolicach Niemcy. W wielu miejscowościach dominowała ludność żydowska. Dochodziło do konfliktów miedzy władzami a przedstawicielami mniejszości. Niejednokrotnie też przedstawiciele mniejszości narodowych stawali się obiektem ataków zmasowanej propagandy środowisk nacjonalistycznych^[21].

Narodowości według spisu z 1931 r. (samookreślenie według używanego języka)^[22]

1. Polacy – 68,9%.
2. Ukraińcy – 10,1%.
3. Żydzi – 8,6%.
4. Rusini – 3,8%.
5. Białorusini – 3,1%.
6. Niemcy – 2,3%.
7. „tutejsi” – 1,8%.
8. Rosjanie – 0,4%.
9. inni – 1%.

[edytuj] Religie

Podział administracyjny:

• Podział administracyjny Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce (1918-1939)
• Podział administracyjny Kościoła greckokatolickiego w Polsce (1918–1939)
• prawosławie, judaizm, luteranizm

[edytuj] Ludność największych miast w 1939

Osobny artykuł: Miasta II Rzeczypospolitej.

W Polsce istniały wówczas: 2 miasta o ludności powyżej 500 tys. (Warszawa i Łódź), 9 miast o ludności 100–500 tys., 12 miast o ludności 50–100 tys., 46 miast o ludności 20–50 tys. i 83 miasta o ludności 10–20 tys.^[23]

	miasto	liczba mieszkańców (tys.)	województwo
1	Warszawa	1289[24]	warszawskie
2	Łódź	672[24]	łódzkie
3	Lwów	318[24]	lwowskie
4	Poznań	272[24]	poznańskie
5	Kraków	259[24]	krakowskie
6	Wilno	209[24]	wileńskie
7	Bydgoszcz	141[24]	poznańskie/od 1.04.1938 r. pomorskie
8	Częstochowa	138[24]	kieleckie
9	Katowice	134[24]	śląskie
10	Sosnowiec	130[24]	kieleckie
11	Lublin	122[24]	lubelskie
12	Gdynia	120[24]	pomorskie
13	Chorzów	110[24]	śląskie
14	Białystok	107[24]	białostockie
15	Kalisz	81[25]	poznańskie
16	Radom	78[26]	kieleckie
17	Toruń	62[26]	pomorskie
18	Stanisławów	60[26]	stanisławowskie
19	Kielce	58[26]	kieleckie
20	Włocławek	56[26]	pomorskie
17	Grudziądz	54[26]	pomorskie
21	Brześć nad Bugiem	51[26]	poleskie
22	Piotrków Trybunalski	51[26]	łódzkie
23	Przemyśl	51[26]	lwowskie

• 

  Warszawa, plac Teatralny
• 

  Lwów, kopiec Unii Lubelskiej
• 

  Kraków, Kazimierz
• 

  Katowice
• 

  Lublin
• 

  Kalisz, Wrocławskie Przedmieście^[27]

[edytuj] Zobacz też

• Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce
• Historia Polski (1918-1939)
• Położenie międzynarodowe II Rzeczypospolitej
• Prasa II Rzeczypospolitej
• Sądownictwo II Rzeczypospolitej
• Polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej

Uwagi

1. ↑ Pod naciskiem Francji oraz pod wpływem antyniemieckich demonstracji.
2. ↑ Brzeg Półwyspu Helskiego stanowił 74 km, brzeg morza otwartego 24 km, a brzeg Zatoki Puckiej 49 km.
3. ↑ Od 14 listopada Józef Piłsudski zastępował Radę Regencyjną, pełniąc funkcję Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego. Wprowadzajacy funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa dekret Józefa Piłsudskiego o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (Dz. U. z 1918 r. Nr 17, poz. 40) został wydany 22 listopada 1918 r., zaś ogłoszony w Dzienniku Praw Państwa Polskiego - 29 listopada.

Przypisy

1. ↑ Zgodnie z Monitorem Polskim do 14 listopada 1918 formalnie wciąż Królestwo Polskie, od 14 listopada 1918 (M.P. z 1918 r. Nr 203.) do 13 marca 1919 (M.P. z 1919 r. Nr 59.) Republika Polska, ponadto także od 8 listopada 1918 do 16 sierpnia 1919 (Dz. U. z 1919 r. Nr 66, poz. 400 – Ustawa z dnia 31 lipca 1919 r. w sprawie wydawania Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.) Dziennik Praw używał nazwy Państwo Polskie.
2. ↑ W województwie śląskim.
3. ↑ Od 17 września 1939 r. władze RP opuściły kraj i znajdowały się na uchodźstwie – do 30 września legalne władze Polski przebywały na terytorium Rumunii, od 30 września do grudnia 1939 siedzibą polskich władz na uchodźstwie był Paryż, następnie do czerwca 1940 r. Angers (Francja), a później Londyn.
4. ↑ ^{4,0 4,1} Krystyna Kersten: Jałta w polskiej perspektywie. London: Aneks Publishers, 1989, s. 101–110. ISBN 0-906601-58-4.
5. ↑ Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 256, 258, 408. ISBN 83-214-0092-2.
6. ↑ Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 324–325. ISBN 83-04-03107-8.
7. ↑ ^{7,0 7,1} Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 408, 471. ISBN 83-214-0092-2.
8. ↑ Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz. U. z 1946 r. Nr 2, poz. 5).
9. ↑ Określanej jako III Rzeczpospolita.
10. ↑ Monitor Polski Nr 206 z 18 listopada 1918 r.
11. ↑ Kronika powstań polskich 1794–1944. Warszawa: Wydawnictwo Kronika, s. 333, 338. ISBN 83-86079-02-9.
12. ↑ Jerzy Krasuski: Polska-Niemcy. Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 221. ISBN 978-83-04-04985-7.
13. ↑ Kronika powstań polskich 1794–1944. Warszawa: Wydawnictwo Kronika, s. 342. ISBN 83-86079-02-9.
14. ↑ Jan Karski: Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992, s. 37. ISBN 83-06-02162-2.
15. ↑ Kronika powstań polskich 1794–1944. Warszawa: Wydawnictwo Kronika, s. 350. ISBN 83-86079-02-9.
16. ↑ Kronika powstań polskich 1794–1944. Warszawa: Wydawnictwo Kronika, s. 352. ISBN 83-86079-02-9.
17. ↑ Gdyby nie port... 90 lat temu Gdynia dostała szansę na rozwój (pol.). TVN24.pl, 2012-09-23. [dostęp 2012-09-23].
18. ↑ Traktat o granicach i przyjaźni zawarty 28.09.1939 w Moskwie pomiędzy III Rzeszą a ZSRR stwierdzał w art. III: Niezbędna reorganizacja administracji publicznej będzie przeprowadzona na terenach na zachód od linii określonej w artykule I przez Rząd Rzeszy Niemieckiej, na terenach na wschód od tej linii przez Rząd ZSRR.
19. ↑ Mapa opracowana na podstawie: 1. Eugeniusz Romer, Powszechny atlas geograficzny, Książnica-Atlas, Lwów-Warszawa 1928 2. Atlas historyczny Polski, PPWK Warszawa-Wrocław 1998, s. 46.
20. ↑ Polacy stanowili większość w dużych miastach, w mniejszych miastach dominowała ludność polska lub żydowska.
21. ↑ N. Wójtowicz, Masoni w wielonarodowościowej II Rzeczypospolitej (Warszawa 2011) ISBN 978-83-925702-4-0.
22. ↑ Por. Henryk Zieliński, „Historia Polski 1914-1939”, Ossolineum, Wrocław 1985, ISBN 83-04-00712-6, s. 124-126; tabela tam cytowana m.in. za: „Mały rocznik statystyczny” 1939.
23. ↑ Mały Rocznik Statystyczny 1939, s. 34-36
24. ↑ ^{24,00 24,01 24,02 24,03 24,04 24,05 24,06 24,07 24,08 24,09 24,10 24,11 24,12 24,13} Dane z 1939 r.
25. ↑ Włodzimierz Bonusiak: Odbudowa, rozwój przestrzenny i ludnościowy miasta w latach 1918–1939. W: Dzieje Kalisza. Władysław Rusiński (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1977, s. 556.
26. ↑ ^{26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 26,6 26,7 26,8} Dane z 1931 r.
27. ↑ Maria Szachówna: Kalisz i jego okolice : przewodnik ilustrowany z planem miasta. Kalisz: Drukarnia Wydawnicza w Kaliszu, 1927, s. 127.

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Portal poświęcony J. Piłsudskiemu i czasom II Rzeczypospolitej. [dostęp 2012-05-04].
• Parlamentarzyści II Rzeczypospolitej. [dostęp 2011-08-05].
• Dwudziestolecie międzywojenne – Ciekawostki historyczne. [dostęp 2011-08-05].

Źródło „http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=II_Rzeczpospolita&oldid=36181072”

Kategoria:

• II Rzeczpospolita

Bieszczadzkie losy * Linia kolejowa i tunel Łupków

 MOTTO.
NIEMCY JUZ SIE SZYKUJĄ DO PRZEJECIA KOLEI W POLSCE ??????? pisze:

21 lutego 2013 o 08:36

TYLE DRZEWA WYWOŻĄ OD LAT Z BIESZCZAD WSZYSTKO SAMOCHODAMI I NISZCZĄ OD LAT DROGI ZAMIAST WOZIĆ KOLEJĄ
TERAZ JUŻ NIE MA ŻADNEJ ALTERNATYWY
NIEBAWEM NIEMIECKA KOLEJ PRZEJMIE TE TORY ???? WTEDY OPŁACI SIĘ WOZIĆ NA UKRAINĘ I NA POŁUDNIE EUROPY ?
Oceń komentarz: 22  2

 Images for linia kOLEJOWA ŁUPKÓW

ZAGÓRZ: Linie kolejowe do Krościenka i Łupkowa będą wyłączone z ruchu

ZAGÓRZ / PODKARPACIE. PKP Polskie Linie Kolejowe S.A.  zamierzają wyłączyć z eksploatacji linie kolejowe Nowy Zagórz – Krościenko i Nowy Zagórz – Łupków.  Stanie się to wraz z wprowadzeniem nowego rozkładu jazdy, czyli w połowie grudnia 2013 roku. Tak będziemy „świętować” 141 rocznicę uruchomienia „Pierwszej Węgiersko – Galicyjskiej  Kolei Żelaznej”.
Dorota Mękarska
- To są koszmarne wieści - podkreślają zagórscy kolejarze, którzy jednak nie chcą się w tej sprawie wypowiadać.
Przebiegająca przez Bieszczady linia kolejowa prowadzi od granicy ze Słowacją do granicy z Ukrainą. Rozpoczyna się w Łupkowie, biegnie przez Komańczę, Zagórz, Uherce Mineralne i Ustrzyki Dolne, dochodząc do Krościenka.
W linię Zagórz – Łupków kolej w ostatnich latach inwestowała
Linia kolejowa Nowy Zagórz – Łupków została oddana do użytku w 1872 roku. Tunel dwa lata później. W czasie II wojny światowej tunel był dwukrotnie wysadzany. Po wojnie aż do lat 70. ruch kolejowy przez tunel był wstrzymamy. Przywrócono go dopiero pod koniec dekady. W 1981 roku linię znowu zamknięto, by otworzyć ją w połowie lat 90..
Po uruchomieni w 1999 roku przejścia dla ruchu pasażerskiego wydawało się, że ruch na granicznym przejściu kolejowym w Łupkowie będzie się odbywał już bez przeszkód. Tak się jednak nie stało.
Kilka lat temu ruch towarowy na trasie 107 niemal całkowicie zamarł. Jednakże po zniszczeniu mostu na Popradzie  przez powódź w 2010 roku dla Łupkowa nastała nowa szansa. Od połowy czerwca na linii 107 zaczęła kursować  ponad setka składów PKP Cargo na  Słowację i z powrotem. Jednak, gdy na początku  2011 roku oddano most do użytku – pociągi towarowe znowu zaczęły jeździć na Słowację przez Muszynę. Teraz ruch towarowy odbywa się w ramach tzw. jazdy katalogowej, czyli w zależności od potrzeb.
Nie można zapomnieć jednak, że na trasie Nowy  Zagórz – Łupków odbywał się również ruch pasażerski, i to nawet międzynarodowy. Jednakże od 3 lat pociągi po naszej stronie jeżdżą tylko do Łupkowa. W sezonie letnim od czerwca do sierpnia składy kursują jedynie w weekendy. W zeszłym sezonie w piątek jeździła jedna para pociągów, w sobotę dwie pary i z niedzielę znowu jedna. Nie wiadomo na razie, jak będzie z tym połączeniem w tym roku.
Trzeba też pamiętać o tym, że w ostatnich latach na linii Nowy Zagórz – Łupków poczyniono kosztowne inwestycje, m.in. położono  1,5 km nowego torowiska przed przejściem w Łupkowie, dzięki czemu mogą tędy kursować pociągi o tonażu od 750 do 1000 ton, oraz wyremontowano wiadukt w Osławicy. Trwa również modernizacja linii Rzeszów – Jasło i, co prawda, w szczątkowej postaci, Jasło – Zagórz. Nie mniej jednak jest nadzieja, że dzięki nowej perspektywie unijnej prace na odcinku do Zagórza będą kontynuowane.
Na linii do Krościenka położono „krzyżyk”
Od listopada  2010 roku zawieszono też na stałe kursowanie pociągów z Jasła i Ustrzyk Dolnych do ukraińskiego Chyrowa, bo linia była nierentowna. Przed zawieszeniem dziennie realizowane były cztery połączenia. Na trasie Jasło – Zagórz pociągi jeździły jak osobowe, zaś do Chyrowa jak pośpieszne. Rozkład jazdy, które wprowadziły Przewozy Regionalne został jednak tak ustalony, że nie mogły z tych połączeń korzystać osoby dojeżdżające do pracy i młodzież szkolna.
Kolejarze sygnalizowali, że taki rozkład jazdy spowoduje, że pociągi będą wozić powietrze. W efekcie miały obłożenie tylko na odcinku Ustrzyki Dolne – Chyrów.
Argumentem za likwidacją tego połączenia była też dewastacja pociągów. Po kilku kursach składy „przemytnika”, bo tak popularnie je nazywano ze względu na przewożoną nimi kontrabandę,  nadawały się praktycznie do kapitalnego remontu.
Dzisiaj linia Nowy Zagórz – Krościenko przeznaczona jest do definitywnego wyłączenia z eksploatacji, zaś linia  Nowy Zagórz – Łupków warunkowo.
Poprawi się w gospodarce, poprawi się i na kolei
- PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. podjęły decyzję o czasowym wyłączeniu 2 tysięcy kilometrów linii kolejowych w całej Polsce. Po trwających prawie pół roku analizach obejmujących ponad 500 odcinków liczących przeszło 7 tys. km, wybrano łagodny wariant optymalizacji - informuje Robert Kuczyński, dyrektor ds. media relations PKP Polskie Linie Kolejowe S.A..
- Zawieszenie ruchu nie oznacza fizycznej likwidacji linii, a jedynie zaprzestanie prowadzenia prac utrzymaniowych i zamknięcie posterunków ruchu wraz z uwolnieniem związanych z tym etatów. Roczne oszczędności z tym związane mogą sięgnąć nawet 100 mln zł i zostać przekazane na utrzymanie linii mających większe obłożenie i tym samym przyczynić się do poprawy ich parametrów i zwiększenia korzyści dla pasażerów. Zawieszenie ruchu jest procesem odwracalnym i w przypadku nowych okoliczności gospodarczych daje szanse na jego szybkie przywrócenie.
Jakie straty przynoszą linie do Krościenka i Łupkowa?
- Te dane nie podlegają upublicznieniu - odpowiada  Robert Kuczyński.
- Mogę jednak określić, że to są kilkumilionowe straty w skali roku.
Prawdopodobnie w dniu 28 lutego b.r. dojdzie do negocjacji z zarządem województwa w sprawie wyłączenia linii kolejowych na Podkarpaciu z eksploatacji. Do tematu powrócimy.

Oświadczenia

Bogdan Rzońca - Poseł

Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Chciałbym wygłosić oświadczenie na okoliczność wyłączenia linii kolejowych do Krościenka i Łupkowa w województwie podkarpackim z sieci kolejowych PKP Polskie Linie Kolejowe.
PKP Polskie Linie Kolejowe zamierzają wyłączyć z eksploatacji linie kolejowe Nowy Zagórz – Krościenko i Nowy Zagórz – Łupków od grudnia 2013 r.
Linia kolejowa Nowy Zagórz – Łupków została oddana do użytku w 1872 r., tunel – dwa lata później. W czasie II wojny światowej tunel był dwukrotnie wysadzany w powietrze. Po wojnie aż do lat 70. ruch kolejowy przez ten tunel był wstrzymany. Przywrócono go pod koniec dekady. W 1981 r. linię znowu zamknięto, by otworzyć ją w połowie lat 90. Po uruchomieniu w 1999 r. przejścia dla ruchu pasażerskiego wydawało się, że ruch na granicznym przejściu kolejowym w Łupkowie będzie odbywał się już bez przeszkód. Tak się jednak nie stało.
Kilka lat temu ruch towarowy na trasie 107 do Łupkowa prawie zamarł, ale gdy zniszczony został most na Popradzie przez powódź w 2010 r., właśnie przez Łupków przewożono duże masy towarowe na południe Europy. Od połowy czerwca na linii 107 zaczęła kursować ponad setka składów PKP Cargo na Słowację i z powrotem. Kiedy na początku 2011 r. oddano most na Popradzie do użytku, pociągi towarowe znów zaczęły jeździć na Słowację przez Muszynę. Trzeba też pamiętać o tym, że w ostatnich latach na linii Nowy Zagórz – Łupków poczyniono kosztowne inwestycje, między innymi położono 1,5 km nowego torowiska przed wejściem do Łupkowa, dzięki czemu mogły tędy kursować pociągi o tonażu od 750 do 1000 t.
Wyłączeniu, miejmy nadzieję, że czasowemu, podlegać też będzie od grudnia 2013 r. linia Zagórz – Krościenko w stronę granicy z Ukrainą.
Przedstawione przez PKP PLK informacje nie są dobre dla infrastruktury, kolejarzy, dla Bieszczadów. Marginalizacja, nie tylko kolejowa, województwa podkarpackiego trwa. Zwracam się więc z apelem do Zarządu PKP PLK oraz Zarządu Województwa Podkarpackiego o zapisanie w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Podkarpackiego na nową perspektywę finansową 2014–2020 r. środków na modernizację linii Łupków – Zagórz oraz Zagórz – Krościenko. Od strony prawnej nic nie stoi na przeszkodzie, by te dwa podmioty zawarły ze sobą porozumienie umożliwiające podjęcie inwestycji na tych liniach, prowadzące do zwiększenia prędkości, a co za tym idzie – do wzrostu przewozów pasażerskich i towarowych na tych trasach.
Zawieszenie linii kolejowych do Łupkowa i Krościenka bardzo osłabia węzeł kolejowy w Zagórzu. Miasto to – jako jedna z gmin bieszczadzkich – stanie się uboższe o tradycje kolejowe, miejsca pracy i prestiż. Za czasów koalicji PO–PSL następuje więc dalsza marginalizacja komunikacyjna Bieszczadów. Dziękuję bardzo.
___________________ ..
TUNEL ŁUPKOWSKI - 10 LAT PONOWNEJ EKSPLOATACJI
SEE

Lokomotywa 752.028 z pociągiem towarowym wjeżdża na terytorium Słowacji (18.07.1998).
foto. A. Kućera.

W 2006 roku minęło 10 lat od wznowienia przewozów na trasie Medzilaborce - Łupków przez tunel łupkowski oraz nieco mniej znana rocznica - 60 lat uruchomienia linii po II wojnie światowej, co miało miejsce 7.11.1946 r. Zajmijmy się zatem bogatą historią tunelu łupkowskiego.

Budowa tunelu
Budowa Pierwszej Węgiersko-Galicyjskiej Kolei (Erste Ungarisch-Galizische Eisenbahn) łączącej strategiczny obszar Węgier i Galicji - dzisiejszy Budapeszt z Lwowem przez Koszyce i Przemyśl - została zapoczątkowana już w 1868 r. definitywnym wyborem trasy przez przesmyk łupkowski (zamiast Dukielskiego). Prace budowlane rozpoczęto 12.03.1870 r., a pierwszy odcinek Michalany - Humenne został przekazany do eksploatacji 25.12.1871 r. Następny rok okazał się bardzo nieprzychylny dla budowy tunelu łupkowskiego: najpierw na wiosnę doszło do obsunięcia gruntu, potem prace spowalniała epidemia cholery, a warunki geologiczne wymuszały liczne zmiany całego projektu - zmieniono przekrój tunelu,

Linia przez tunel łupkowski została przebudowana na dwutorową w roku 1896. Na archiwalnym zdjęciu budowa obiektów komory celnej.
foto. Archiwum MDCŻST WUŻ, ze zb. A. Kućera.

skrócono długość do połowy oraz konieczne okazało się wzmocnienie jego ścian. Do sierpnia 1872 r. został zbudowany odcinek z Humennego aż do tunelu, w grudniu 1872 r. dobudowano trasę od strony północnej z Komańczy do Łupkowa. Ruch pociągów z Węgier w stronę tunelu rozpoczęto 12.06.1873 r., ale na skutek nieukończenia budowy tunelu przesyłki nadal transportowano za pomocą wozów na galicyjską stronę kolei, do Łupkowa. Finansowe kłopoty spółki spowodowane wspomnianymi komplikacjami spowodowały opóźnienie budowy całej kolei, którą ostatecznie zakończono oddaniem do użytku tunelu łupkowskiego 30.05.1874 r. Linia była jednotorowa aż do roku 1896, kiedy ułożono w tunelu drugi tor. Długość odcinka między stacjami Medzilaborce i Łupków wynosi 15,613 km, z czego 14,547 km znajduje się na terenie Słowacji, gdzie maksymalne nachylenie wynosi 26%, a najmniejszy łuk ma po rekonstrukcji promień 250 m (przedtem 200 m). Łupkowski tunel leży na wysokości 655 m n.p.m., ma 416 m długości (z czego 234 m na terenie Słowacji)z maksymalnym wzniesieniem wynoszącym 22%, po polskiej

Uroczystości otwarcia tunelu łupkowskiego 7.11.1946 r. z udziałem dostojników partyjnych i wojskowych. Na zdjęciu parowóz 374.013.
foto. Ze zbioru: J. Bosaćek.

stronie nachylenie wynosi 24%, a po dalszych ok. 400 metrach za granicą linia opada spadkiem o wartości 18% do pobliskiej stacji Łupków.

Niezwykła historia
Do historii tunelu włączyły się obydwie wojny - w czasie I wojny światowej w 1915 roku doszło do uszkodzenia tunelu przy wycofywaniu się wojsk austro-węgierskich. W następstwie wojny, na podstawie Umowy Trianońskiej 4.04.1920 r. rozpoczęto rozbiórkę drugiego toru na odcinku Michalovce - Łupków. W czasie II wojny światowej tunel kolejowy był dwa razy uszkodzony - we wrześniu 1939 r. Wojsko Polskie uniemożliwiło wykorzystanie tunelu przez najeżdżającą armię niemiecką, która w 1943 roku odbudowała tunel, co miało znaczenie dla transportów na front wschodni w wojnie z ZSRR, ale już rok później w czasie wycofywania się przed Armią Czerwoną tunel zaminowano i po raz kolejny wysadzono w powietrze. Szybki napór wojsk radzieckich wymusił niezwłoczną odbudowę tej trasy. Dla pierwszych transportów wojskowych wykonano prowizoryczną trasę przez wybudowanie przez tzw. Karpacki Grzebień

Pociągi towarowe na odcinku Zagórz - Łupków były prowadzone również parowozami serii TKt48. Na zdjęciu z sierpnia 1975 r. TKt48-85 przed wjazdem do Rzepedzi.
foto. O. Repka.

"Diabelskiej pętli" ze stacją tymczasową Pobjeda. Długość trasy objazdowej o szerokości toru 1524 mm wynosiła 3,5 km, a największe nachylenie wynosiło aż 38%. Linię wybudowały oddziały złożone z kobiet i jeńców wojennych w ciągu 20 dni! Trzeciego kwietnia 1945 r. dokończono przebudowę linii na szerokotorową aż do Humennego,tego dnia po tej trasie przejechał pociąg specjalny z Moskwy do Koszyc z czechosłowackimi przedstawicielami władz z dr. Edwardem Beneśem na czele. W związku z trudnym przebiegiem trasy objazdowej przepustowość linii zmalała do 8 par pociągów z maksymalnie 12 wagonami każdy. Tunel w ciągu lat 1945 i 1946 został rozminowany, a zawały odkopane, po polskiej stronie tunel skrócono o ok. 50 m i doszło do zmiany profilu na jednotorowy (profil zmienia się w miejscu granicy państwowej). Uroczyste otwarcie tunelu odbyło się 7.11.1946 r., kiedy to na nowo przywrócono ruch na linii kolejowej o szerokości toru 1435 mm. Uroczysty pociąg był prowadzony przez lokomotywę 374.014.

Czasy powojenne

Pociąg roboczy z lokomotywami serii 752 na stacji Vydrań w czasie remontu nawierzchni.
foto. A. Kućera (04.1996).

Od roku 1952 tunel na długi czas został zamknięty, przede wszystkim z powodów politycznych i wojskowych - w Bieszczadach trwała wtedy akcja Wisła. Ponowne uroczyste otwarcie nastąpiło dopiero 13.06.1974 r., głównie z powodu wzrastających tranzytowych transportów węgla i koksu z Polski do Rumunii i Bułgarii (dla pociągów o ciężarze brutto 750 t). Przewozy pasażerskie po stronie słowackiej były prowadzone do stacji Palota od 26.11.1974 r., ale tylko do roku 1977. Obsługę stanowiły wagony motorowe. Po polskiej stronie pociągi osobowe dojeżdżały do stacji Łupków. Do końca lat 80. PKP zapewniały 8 par pociągów. W latach 70. i 80. pracę przewozową wykonywały parowozy serii Ty2 i TKt48. Trakcja parowa na trasie z Zagórza do Łupkowa utrzymała się aż do 1991 r., kiedy w sprawności eksploatacyjnej utrzymywano trzy parowozy serii Ty2 (340, 887, 1005). Ruch towarowy pomiędzy Łupkowem a Medzilaborcami zakończono 8.11.1988 r., kiedy po coraz gorzej

Inauguracja granicznego ruchu towarowego na stacji w Łupkowie: ze Słowacji wjeżdża pierwszy pociąg towarowy, prowadzony lokomotywami 752.023, 046 i 751.079. Po prawej maszyna 754.014 z pociągiem specjalnym; 3.06.1996 r.
foto. A. Kućera.

utrzymanej trasie przejechał ostatni skład w kierunku Polski.

Wznowienie ruchu w latach 90.
Impulsem do odnowy przewozów przez tunel łupkowski były spotkania przedstawicieli kolei ŹSR, PKP, UZ i SNCFR 30.11 i 8.12.1994 r. - jednym z punktów był przejazd delegacji do Łupkowa wagonem motorowym kolei słowackich serii 830. Wynikiem rozmów dotyczących wznowienia tranzytowego ruchu po trasie Łupków - Medzilaborce - Ćierna nad Tisou - Ćop - Halmeu była decyzja z dnia 5.09.1995 r. o wznowieniu przewozów przez kolejowe przejście graniczne Medzilaborce - Łupków od rozkładu jazdy 1996/97 (tego dnia przejechał tunelem łupkowskim wagon motorowy 810.019). Niezbędny okazał się kompleksowy remont linii przywracający na odcinku między stacjami granicznymi prędkość 50 km/h, a nacisk osi do 20 t na odcinku 9,4 km pomiędzy mijanką Vydrań a mijanką Pobjeda. Poprzednia wymiana podtorza miała miejsce w 1952 r. Prace remontowe trwały od jesieni 1995 r. (kiedy trasa została praktycznie rozebrana od tunelu aż do mijanki Vydrań), a już na wiosnę 1996 zaczęto układać nowy

Pociąg specjalny z parowozem ŻSR 433.023 przed wjazdem do tunelu łupkowskiego po słowackiej stronie, 3.06.1996 r.
foto. A. Kućera.

tor. Inwestycja po słowackiej stronie linii kosztowała ponad 100 milionów koron słowackich.

Uroczyste otwarcie ruchu towarowego
Ponowne uroczyste otwarcie tunelu (już czwarte w historii - 1874, 1946, 1974) miało miejsce 3.06.1996 r., kiedy to ze stacji Medzilaborce do Łupkowa przyjechał pociąg nadzwyczajny z lokomotywami 433.002 i 754.014 oraz pierwszy po przerwie pociąg towarowy prowadzony lokomotywami 752.023, 046 i 751.079. Z polskiej strony pociąg specjalny był zestawiony z lokomotyw SP 32-049 i Ol12-7, a pierwszy pociąg towarowy przyprowadziły dwie lokomotywy ST43. W SRJP 1996/97 zaplanowano trzy pary pociągów towarowych prowadzonych lokomotywami serii 751 iv752 o ciężarze brutto 1150 t w kierunku Polski i 1500 t dla pociągów kierujących się w stronę Słowacji. Ten stan istniał do roku 2000, kiedy większość pociągów tranzytowych została skierowana na przejście graniczne Plaveć - Muszyna. Rok później ilość planowych

ST43-228 z pociągiem towarowym zbliża się do przystanku Osławica, 2.09.2006 r.
foto. J. Konećny.

pociągów towarowych zmalała do dwóch par z dwiema lokomotywami 751, na polskiej stronie prowadzonych przez "rumuny" ST43. Większość ruchu towarowego stanowią pociągi wyrównawcze z wagonami próżnymi, które wracają po wyładunku do Polski oraz tranzytowe pociągi do Rumunii. Największe przewozy towarów przez przejście graniczne Łupków - Medzilaborce były w latach 1997 i 1998, kiedy przejechały tam 951 pociągi w kierunku Słowacji i 965 w kierunku Polski. Ciekawostką był rok 1999, w którym wszystkie wagony przewiezione przez przejście były próżne (załadowanych było tylko sześć!), w latach 2002 i 2003 zmalała ilość pociągów w obu kierunkach poniżej 400, po czym przewozy zaczęły na nowo wzrastać, tak że w 2003 roku po opisywanym odcinku przejechały 430 pociągi z Polski, z czego ok. 14% to pociągi ładowne, a w odwrotnym kierunku 537 pociągów (ładowne stanowiły 11%). W ostatnich trzech latach ilość ładownych wagonów w obu kierunkach stanowi ok.10% składów.

Spotkanie pociągów specjalnych na stacji w Łupkowie z okazji otwarcia ruchu towarowego: słowacka 433.023 i polskie SP32-049 oraz Ol12-07, 3.06.1996 r.
foto. A. Kućera.

Przewozy pasażerskie
Wznowienie planowego ruchu pasażerskiego miało nastąpić wraz z wejściem w życie rozkładu jazdy 1997/1998. Zamierzano wtedy uruchomić dwie pary pociągów Humenne - Zagórz, a w dalszej perspektywie uruchomić międzynarodowy pociąg pospieszny. Z powodu opóźnień w podpisaniu międzynarodowych umów umożliwiających ruch pociągów pasażerskich przez nowe przejście graniczne, oficjalne otwarcie nastąpiło dopiero 27.06.1999 r. Tego dnia po ponad 50 latach przerwy na tę trasę na nowo wyjechał pociąg pasażerski, prowadzony lokomotywą serii 754. Uruchomiono dwie pary pociągów relacji Humenne - Sanok, zestawione z 2 - 3 wagonów ŻSR i PKP. Od rozkładu jazdy 2001/2002 jedną parę pociągów wydłużono do Koszyc. W następnym rozkładzie jazdy nierentowne przewozy przejęły wagony motorowe serii 810 w relacji Humenne - Łupków. W Łupkowie pociągi były skomunikowane z pociągami PKP do/z Sanoka. W związku z oszczędnościami po stronie PKP, ruch pasażerski na trasie Sanok - Łupków zawieszono w trakcie obowiązującego do 2.10.2005 r. rozkładu jazdy.

SA 122-001 na stacji w Łupkowie podczas jazd próbnych, dokonywanych w maju 1999 roku.
foto. A. Kućera.

Od 1.04.2004 r. na trasie Łupków - Zagórz zupełnie nieoczekiwanie, wbrew międzynarodowym umowom PKP zawiesiły przewozy, nie zapewniając nawet komunikacji zastępczej. W związku z tym, że pasażerowie pociągów ŹSSK nie mieli w Łupkowie możliwości przesiadki na polskie pociągi, również koleje słowackie zawiesiły na pewien czas kursowanie swoich pociągów. Po polskiej stronie pociągi ruszyły z powrotem 1.05.2004 r. Niestety,te powtarzające się zawieszenia i wznowienia kursowania pociągów PKP do Łupkowa z pewnością nie przysłużyły się zwiększeniu liczby podróżnych, których było coraz mniej. Rentowności tej trasy nie poprawiały z pewnością klasyczne zestawienia składów złożonych z wagonów i lokomotyw SU42. Krótkotrwałe próby eksploatacji na tej linii autobusów szynowych SA104 przeprowadzane w maju 1999 r. zakończyły się niepowodzeniem. Od rozkładu jazdy 2005/2006 przewozy pasażerskie utrzymano w postaci dwóch par pociągów (obsługiwanych przez wagony motorowe serii 810) kursujących

Rozkład jazdy 2003/2004 był ostatnim, kiedy pociągi osobowe zapewniały codzienne połączenie Medzilaborce - Łupków. Wagon motorowy 810.428 wjeżdża na sieć PKP, 28.11.2004 r.
foto. A. Kućera.

między stacjami granicznymi w sezonie letnim od 23 czerwca do 3 września w piątki, soboty i niedziele. Otwarcie drogowego przejścia granicznego Palota - Radoszyce i coraz mniej korzystne ceny wyrobów alkoholowych na Słowacji spowodowały dalszy odpływ pasażerów pociągów przygranicznych. Pociągi osobowe z Medzilaborców do Łupkowa stały się w zasadzie tylko atrakcją dla turystów zmierzających w polskie Bieszczady. W okresie obowiązywania ostatniego rozkładu jazdy w 2006 roku udało się wprowadzić zmianę taryfy na bardziej atrakcyjną dla pasażerów. Dzięki inicjatywie kolei ŹSSK wprowadzono bilet powrotny ważny 3 dni w cenie 1,50 euro. Biorąc pod uwagę rosnące zainteresowanie turystyką rowerową wprowadzono także promocyjne przewozy rowerów do Łupkowa za 20 koron słowackich. Dzięki aktywności kolei słowackich na tym przygranicznym terenie tli się jeszcze nadzieja, że połączenia do Łupkowa przetrwają, tym bardziej że planuje się rekonstrukcję dawnej kolejki leśnej z Cisnej aż do Nowego Łupkowa w 2007 r. (przedłużenie trasy kolejki do Łupkowa ma sens tylko w przypadku zapewnienia połączenia na stacji Nowy Łupków pociągów PKP lub ŹSSK). Miniony rok był dla linii przełomowym, bo mimo ubytku pasażerów spowodowanego otwarciem wspomnianego drogowego przejścia granicznego, udało się

Wagon motorowy 810.428 ostatniego dnia kursowania pociągów w rozkładzie jazdy 2004/2005, 2.10.2005 r.
foto. A. Kućera.

zwiększyć ilość przewiezionych osób. Ciekawostką może być fakt, że w czasie wakacji 2006 roku przewieziono pociągami przez granicę dwa razy więcej osób niż w tym samym okresie 2005 roku, a średnie zapełnienie pociągu wynosiło 13 osób. Rozkład jazdy 2006/2007 przewiduje taką samą ilość pociągów kursujących w okresie sezonu letniego w piątki, soboty i niedziele. Pociągi wyjadą na trasę ponownie 22.06.2007 r. - i będą to dwie pary obsługiwane przez wagony motorowe serii 810. Odjazd z Medzilaborców o 7:47 i 16:03, a z Łupkowa o 8:30 i 16:40. Bedą kursować do 2.09.2007 r.

Wykorzystanie trasy do Łupkowa
O trafności decyzji o ponownym uruchomieniu kolei przez tunel łupkowski niech świadczy fakt, że linia ta była dość dobrą alternatywną trasą dla pociągów w czasie robót i przerw w ruchu na innych trasach łączących koleje polskie i słowackie, a szczególnie na sąsiednim przejściu granicznym Plaveć - Muszyna. Kursowały tędy także międzynarodowe pociągi

ST43-228 z pociągiem towarowym Zagórz - Łupków na odcinku Nowy Łupków - Osławica, 1.10.2005 r.
foto. A. Kućera.

pospieszne, w tym także Karpaty (5-7.06.1997 w trakcie rekonstrukcji mostu w Plavću, Batory i Bem 10.07.1997 w czasie pamiętnej powodzi stulecia). W czerwcu 2006 roku przez przejście graniczne Medzilaborce - Łupków jeździła dodatkowo jedna para pociągów towarowych normalnie kursujących przez Muszynę, a było to spowodowane robotami torowymi na odcinku Lipany - Plaveć i objazdami po stronie słowackiej.
Sytuacja tego przejścia granicznego nie jest stabilna, a wiąże się to przede wszystkim z problemami w finansowaniu przewozów pasażerskich ze strony PKP oraz z dość kiepskim stanem infrastruktury linii Zagórz - Łupków, która coraz bardziej przegrywa z konkurencją komunikacji samochodowej. W ruchu towarowym może nastąpić przesunięcie przewozów na zelektryfikowane przejście graniczne w Muszynie. Nie napawa optymizmem także fakt niestabilnych miejsc w okolicy Paloty, gdzie dochodzi do obsunięć (powodem czego jest stałe ograniczenie prędkości w km 114,7-115,1). Jedną z alternatyw uzasadniających dalszą egzystencję tej

ST43-228 z pociągiem towarowym Zagórz - Łupków na odcinku Nowy Łupków - Osławica, 1.10.2005 r.
foto. A. Kućera.

wyjątkowej trasy na styku trzech granic byłoby ukierunkowanie typowo turystyczne. Taką ciekawą inicjatywę dla przedstawicieli samorządów oraz parlamentarzystów z Polski, Słowacji i Węgier był przejazd Portius Expressu na początku lutego 2006 r. Jednym z celów uruchomienia pociągu zestawionego m.in. z wagonu salonowego Kadar 43 kolei MAV, który przejechał trasę Budapeszt - Tokaj - Humenne - Łupków - Krosno i z powrotem był zamysł wznowienia kolejowego połączenia po historycznej trasie Pierwszej Węgiersko-Galicyjskiej Kolei chociażby w weekendy w okresie letnim i przybliżenie tym samym tego regionu turystom z różnych krajów.

.: Materiał za Œwiata Kolei udostępniny przez A. Kućera :.