Szalony Józef i słonie
Autor: JAN ZIELIŃSKI
Zdjęcia - Archiwum Emigracji w Toruniu
Barbara Toporska z mężem Józefem Mackiewiczem w ogrodzie ich domu w Monachium
 Mieczysław Grydzewski |
Tak jest w wydanym obecnie dwudziestym tomie Dzieł Józefa Mackiewicza - korespondencji jego i jego żony Barbary Toporskiej z Mieczysławem Grydzewskim i kolejnymi redaktorami londyńskich Wiadomości.
"Szalony Józef" to określenie Barbary Toporskiej. W omawianym tomie owo szaleństwo wyraża się najczęściej w walce z Grydzewskim i kolejnymi redaktorami Wiadomości o to, by nie skreślali, nie przerabiali, a przede wszystkim nie cenzurowali jego tekstów. To prawda, artykuły Mackiewicza były na ogół długie lub bardzo długie, nawet recenzje puchły od dygresji i skojarzeń. Ale przecież poglądy pisarza były znane, wielokrotnie je wypowiadał. A smak tej prozy tkwi właśnie w szczegółach, w intonacji, w porównaniach i zestawieniach. Mackiewiczom na ogół finansowo powodziło się kiepsko, skromne honoraria z Wiadomości były istotną pozycją w domowym budżecie, w dodatku przez redakcję przechodziły datki wysyłane przez wiernych czytelników. A jednak niemal w co drugim liście Mackiewicz walczy o swe teksty, upiera się, raz po raz grozi, że przestanie do tygodnika pisać. Mówiąc obrazowo, podcina gałąź, na której siedzi.
Na tej samej gałęzi siedzi Barbara Toporska. I ona zachowuje się podobnie: zarzuca Michałowi Chmielowcowi cenzurowanie tekstów krytycznych wobec Jana Nowaka-Jeziorańskiego i RWE, a kiedy już nie wie, jakich racjonalnych argumentów używać, odkrywa w sobie dziwne pokrewieństwa: "Jestem widać spokrewniona z szarym słoniem. Pan wie jak się poluje na szare słonie? Pisze się na ścieżce do wodopoju 2+2=5. Słoń, mądre zwierzę, zaczyna sobie łamać głowę, jak doszło do takiego równania. Łamie, łamie, aż sobie złamie...".
Tak, oboje byli szaleni, on piłując gałąź, na której siedzi, ona łamiąc sobie głowę niczym szary słoń. Ale ex post widać, że to oni mieli rację, walcząc wbrew własnym doraźnym interesom o wolność słowa.
Tajemniczy film
W listach do Chmielowca z końca roku 1971 pojawia się wątek tajemniczego filmu, do którego skrypt pisał w tym czasie Mackiewicz. Dowiadujemy się najpierw, że jest to przeróbka Sprawy pułkownika Miasojedowa, polegająca na (słowa Mackiewicza) "skiczowaniu własnego utworu". Pisarz podjął się jej na prośbę Józefa Fryda, przed wojną w Warszawie męża znanej aktorki Nory Ney (patrz Przegląd Polski z 5 i 12 marca 2004), wywiezionego do łagru, potem żołnierza armii Andersa, po wojnie producenta filmowego we Włoszech. W kolejnym liście Mackiewicz podaje planowany tytuł (La disfatta, czyli Klęska) i precyzuje: "kicz miłosny. [...] Bez żadnej historyczności. W obrzydliwej przeróbce. W dodatku z tendencją, którą z góry odrzuciłem!". I dodaje, że zgodził się, bo Frydowi coś zawdzięczał, a poza tym potrzebował pieniędzy. Pracę wykonywał anonimowo. Na domiar złego realizacja stała pod znakiem zapytania, ponieważ partnerka Fryda, Laura Gastoni, która miała grać główną rolę, właśnie go "zrujnowała i opuściła".
Zaintrygowany, obejrzałem wyprodukowany przez Józefa Fryda film z tamtego czasu, z końca roku 1971, z Laurą Gastoni w roli głównej: Maddalena. Dziwny. Rozerotyzowana kobieta marząca o czystej miłości wiedzie w nim duszeszczypatielnyje rozmowy z ogarniętym wątpliwościami kapłanem. W tle hippisi i więźniowie, dziewczynki w bieli i czarne psy. Spora dawka nagości i skąpo dawkowana, niesamowita muzyka Ennio Morricone. Smaku całości dodaje nazwisko reżysera Magdaleny: Jerzy Kawalerowicz. Niektórzy uważają nawet, że to jeden z najlepszych jego filmów. Ale Klęska wedle fabuły Józefa Mackiewicza niestety, jak się wydaje, nie powstała. Może chociaż skrypt odnajdzie się kiedyś w papierach po Frydzie, który zmarł w roku 1994 w Rzymie?
Serce i pomarańcze
Łazarz Pomeranc z Izraela stał się dzięki Mackiewiczowi jednym z autorów Wiadomości. W roku 1970 (nr 51/52) opublikowano jego solenną deklarację: "Koresponduję od kilku lat z pisarzem Mackiewiczem, którego światopogląd polityczny podzielam całkowicie. Jestem autorem książki autobiograficznej w języku hebrajskim. Chciałbym się zapisać do Koła Przyjaciół Twórczości Józefa Mackiewicza i na znak szacunku i wdzięczności posyłam autorowi skrzynkę pomarańcz. Naturalnie, Pomeranc posyła pomarańcze". Po tym liście Koło zaczęło działać, napływały składki pieniężne. Zaś w roku 1973 (nr 30) wydrukowano list Pomeranca oburzonego na wydrukowany w socjalistycznej gazecie izraelskiej artykuł, w którym ktoś obruszył się na wyznanie Artura Rubinsteina, iż Polska jest jego ojczyzną. Taka postawa budzi zaciekawienie autobiografią Pomeranca - może warto ją przetłumaczyć na polski? Rzecz ukazała się w roku 1966 w Hajfie, w przekładzie tytuł brzmi W pogoni za prawdą. Droga życiowa byłego komunisty.
Pomeranc posyłał pomarańcze, a Barbara Toporska zgłosiła się na listę ofiarodawców, pośród często symbolicznych, jednofuntowych sum, deklarując: "serce". Redakcja nie chciała tego wydrukować, Mackiewicz się dopominał: "nie wszyscy wiedzą, że żona, a jak się dowiedzą [że ofiaruje serce] może będzie ha-ha-ha!" i podsumowywał: "´serceª, ´pomarańczeª, to udowcipnia, i odbiera trochę ponurości...".
Edytorska poprzeczka
Każdy, kto choć raz zajmował się edytorską robotą, wie, że nie ma czegoś takiego jak edycja doskonała. Różne są reguły, różne kryteria, często trzeba dokonywać wyborów, choćby ze względów objętościowych. Edytor musi się zdecydować, do kogo adresuje przypisy. W omawianej książce przyjęto na przykład zasadę pomijania osób, które mają swe hasło w Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN. Ktoś mógłby spytać, dlaczego akurat w tej encyklopedii, ktoś inny protestować, że jej nie ma w domu. Trudno, trzeba było jakiegoś wyboru dokonać, ważne, by się go potem konsekwentnie trzymać.
Z pominięć chciałbym zasygnalizować kilka.
"Jakiś pan Donahiu w Paryżu", do którego Mackiewicz miał zadzwonić w sprawie biletu do Londynu (na posiedzenie jury Nagrody Wiadomości), to amerykański syndykalista Thomas Reilly Donahue (rocznik 1928), który w latach 1957-60 był w Paryżu koordynatorem europejskiego programu pracy dla RWE i dla Free Europe Committee.
Przy zdaniu "List p. Bilka zwracam z adnotacją" czytamy w przypisie: "Nic nie wiadomo o p. Bilku. Supozycja, że to literówka, i że list był od Franciszka Wilka nie znajduje potwierdzenia", zaś w indeksie nazwisko to pojawia się w brzmieniu "Bilk". Autorem listu był najprawdopodobniej Romuald Bilek, działacz polonijny, właściciel klubu "Bagatela" w Chicago, redaktor pamiętnika Drugiego Korpusu i autor wydanego własnym sumptem opracowania Jak powstał Kongres Polonii Amerykańskiej (Chicago 1984). Redaktor "Oblicza Tygodnia" Karol Lewkowicz, określony w przypisach do dwudziestego tomu Dzieł Mackiewicza jako współpracownik wywiadu PRL, musiał na łamach Wiadomości (nr 24, 1967 r.) przepraszać Bilka za obraźliwy artykuł - wcześniej atakował Mackiewicza za Zwycięstwo prowokacji.
Zabrakło natomiast przypisu do zdania "Pozwalam sobie załączyć kwartalnik angielski z moim artykułem" z listu Mackiewicza do Grydzewskiego z 19 sierpnia 1950 roku. A przecież w numerze 235 Wiadomości, w notce zatytułowanej "Śmiertelna cisza", Lector omówił (dość złośliwie) ów artykuł, nie wchodząc zresztą w szczegóły, ponieważ podobny artykuł ukazał się wcześniej w tychże Wiadomościach: "W nr. 6 (lato br.) Contemporary Issues Mackiewicz rozwija w artykule ´I am Proud to be Called a Warmongerª tezy ze swojego artykułu ´Wielka Spółka trwaª (Wiadomości, nr 80)". Lector wydobył dwie kwestie: porównanie totalitaryzmu hitlerowskiego do maleńkiego celuloidowego słonia dla dzieci, a radzieckiego do stuletniego żywego słonia z dżungli (znowu słonie!) oraz kontrast wrażeń słuchowych z obu okupacji ("Mackiewicz zachował spod okupacji hitlerowskiej wspomnienie nieustannych krzyków, jęków i strzelaniny, a spod okupacji stalinowskiej śmiertelnej ciszy, przy czym daje do zrozumienia, że to drugie jest gorsze"). Contemporary Issues: A Magazine for a Democracy of Content to pismo, które ukazywało się w Londynie poczynając od lata roku 1948 i poświęcone było bieżącym zagadnieniom polityki światowej. Nota Lectora spotkała się z protestem Juliana Godlewskiego ze Szwajcarii, który w liście do redakcji (Wiadomości, nr 239) zarzucał, że w omówieniu "nie ma ani słowa o koncepcji artykułu (konieczność wojny z bolszewizmem) a dowolnie wyrwane zdania z artykułu zostały zacytowane wyraźnie tendencyjnie". Marzyłoby mi się jeszcze, żeby edytor sięgnął do artykułu "Wielka Spółka trwa" i porównał z publikacją w Contemporary Issues, wychwytując różnice. Ale może za wysoko stawiam poprzeczkę?
Trzeba powiedzieć dobitnie: londyńska seria Dzieł Józefa Mackiewicza, przygotowywana staraniem Niny Karsov, jest przedsięwzięciem niezwykle ambitnym i realizowanym na wysokim poziomie. Mało który z pisarzy współczesnych (a zmarły ćwierć wieku temu Józef Mackiewicz jest pisarzem współczesnym) ma podobne wydanie swoich dzieł. Jeśli zatem z liczącej 656 stron kopalni wydobyłem jakieś usterki, to tylko dlatego, że sama Nina Karsov dotychczasowymi tomami tak wysokie rozbudziła oczekiwania. Dwudziesty tom Dzieł oczekiwania te spełnia i budzi oskomę na ciąg dalszy edycji.
Józef Mackiewicz, Barbara Toporska, Listy do redaktorów "Wiadomości" (Dzieła, t. 20). Przypisy Wacław Lewandowski, "Kontra", Londyn 2010, s. 656. Książkę można zamówić w Księgarni Nowego Dziennika
tel. (212) 594-2386
e-mail: ksiazki@dziennik.com
strona internetowa: www.ksiazkionline.com
Komentarze
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz